ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 11، بهمن 1403 ، شماره پی در پی 105

معرفی و سبک‌شناسی نسخۀ خطی هاشم ذهبی شیرازی (م.1199ه.ق)

صفحه (267 - 293)
زهره امینی‌نیا ، عبدالله حسن‌زاده میرعلی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اردیبهشت 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مرداد 1403

چکیده

زمینۀ پژوهش: در این مقاله به معرفی دیوان محمد هاشم ذهبی شیرازی و بررسی سبک او در چهار سطح آوایی زبانی، ادبی و فکری پرداخته شده است.

روش پژوهش: این مقاله با شیوۀ توصیفی-تحلیلی نسخۀ خطی دیوان هاشم ذهبی شیرازی، ضمن معرفی شاعر به ویژگیهای سبکی اشعار او نیز پرداخته است.

یافته ها: در اوایل نیمۀ دوم قرن دوازدهم که ابتذال و سستی شعر به بالاترین حد خود رسیده بود، عده ای از شاعران این دوره، برای نخستین‌بار آگاهانه تصمیم به بازگشت به سبکهای خراسانی و عراقی را گرفتند و شیوۀ شاعران برجستۀ گذشته را الگوی خود قرار دادند، در این میان، بعضی از این شاعران علی‌رغم گمنامی، شیوۀ منحصربه فردی نسبت به دیگر شاعران این دوره دارند که آنها را از دیگران متمایز کرده است؛ محمد هاشم شیرازی عارف والامقام قرن دوازدهم و سی و سوّمین قطب سلسله ذهبیه (م. 1199 ه.ق) در عنفوان جوانی به شغل نویسندگی و استیفای خوانین زندیه روزگار میگذراند. او یک‌مرتبه ترک دنیا گفت و روی به آخرت آورد و در طریقۀ ذهبیّه به درجات عالیه رسید. بااین‌حال در دورۀ نخست بازگشت در شمار شعرای گمنام این دوره قرار دارد. دیوان او که به صورت نسخۀ خطی موجود است، به ترتیب شامل دیباچه، غزل، قصیده، مثنوی، ترکیب‌بند و ترجیع‌بند و قطعه است که غزلیات او از لحاظ کمیّت، نسبت به دیگر قالبهای شعری او بیشتر است. غزلیات او به سه گروه عاشقانه، عارفانه و قلندرانه تقسیم میشود. کاربرد شگردهای ادبی در شعر او هنرمندانه است. زبان شعر او جز در بعضی موارد که احادیث و آیات قرآنی را شاهد برای توصیفات خود بکار برده، زبانی ساده و دلنشین و همراه با تعبیرات عامیانه است.

نتیجه: محتوای اغلب اشعار هاشم را اندیشۀ عرفانی مثل اعتقاد به وحدت و تکثرگرایی و مسائل اخلاقی و مدح ائمه و رواج اندیشه شیعی در بر میگیرد و وجه تمایز او نسبت به شاعران این دوره، توجه بیش از حد او به عرفان و مدح، به خصوص مدح امام علی (ع) در غزل است. او در مجموع شاعری شایستۀ تحسین است که شعر را در خدمت ارزشهای انسانی و اخلاقی قرار داده است.

کلمات کلیدی
سبک‌شناسی شعر , هاشم ذهبی شیرازی , شعر دورۀ افشاریه و زندیه

• قرآن کریم.
• ابن تیمیه، احمد ابن عبد الحلیم، مجموع الفتاوی،متوفی 728، ص254، حدیث «لولاک لما خلقت الافلاک»
• امینی نجفی، عبدالحسین،1397، الغدیر، ترجمۀ سید ابوالقاسم حسینی، جلد 5، چاپ اشراق،«حدیث لولاک...
• پرویزی،شمس الدین، رسالۀ مسالک
• حمیدیان، سعید،1384، سعدی در غزل، چاپ دوم، تهران، نشر قطره
• خاوری، اسدالله،1383ش، ذهبیه تصوف علمی و آثار ادبی، تهران، دانشگاه تهران
• درویش ذهبی شیرازی، محمد هاشم،1382، مناهل التحقیق، مقدمه و تصحیح و شرح متن محمد یوسف نیری، شیرازی، دریای نور، چاپ اول
• درویش ذهبی شیرازی، ،محمد هاشم دیوان، نسخۀ خطی، کتابخانۀ ملک5690
• درویش ذهبی شیرازی،محمد هاشم 1381، سرودۀ خورشید جان، شرح نیری، محمد یوسف، نشردریای نور،
• راز، میرزا ابوالقاسم، تذکرۀ راز شیرازی، ،شرح احوال آقا محمد هاشم ذهبی شیرازی
• راستگو ، سید محمد، 1382، عرفان در غزل فارسی، چاپ اول، تهران، نشر علمی فرهنگی،
• سجادی، سید ضیاءالدین، مقدمه ای بر عرفان و تصوف، چاپ چهارم، تهران، نشر سمت
• شیرازی محمد معصوم،1372، طرایق الحقایق، به تصحیح محمد جعفر محجوب، سنایی، تهران، چاپ دوم، ، جلد سوم
• شمیسا، سیروس،1393 کلیات سبک شناسی، چاپ چهارم، تهران،نشر میترا،
• شمیسا، سیروس، 1386سبک شناسی شعر، چاپ سوم، تهران، نشر میترا،
• شمیسا، سیروس،1386، سبک شناسی شعر،، چاپ سوم، تهران، نشر میترا، ص21
• شمیسا، سیروس، ملاحظات سبک شناسانه بهار در دیوان، نشریۀ پیک نور، پاییز1383، شمارۀ 7
• شفیعی کدکنی، محمد رضا،،1387، قلندریه در تاریخ، جلد 3، تهران، نشر سخن
• صبور، داریوش، 1355، آفاق غزل فارسی، چاپ اول، تهران، نشر پدیده
• عراقی، فخرالدین، لمعات، ص4 حدیث «ما کان لفی الدارین من غیرک دیارک»
• فتوحی، محمود، 1390سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها ، تهران، نشر سخن،
• فتوحی، محمود،1390، سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها، تهران، سخن
• نصیر باغبان، حسین، 1394، دو رسالۀ ذهبی، شرح احوال آقا محمد هاشم، درویش شیرازی، تهران، ارمغان